ΑΦΕΛΙΑ 7, το τελευταίο πορτρέτο.

Εξώφυλλο της νέας έκδοσης στη σειρά ΑΦΕΛΙΑ, Το τελευταίο πορτρέτο, ΜΙΕΤ 2019

Το έθιμο της φωτογράφισης των νεκρών είναι τόσο παλιό όσο και η φωτογραφία. Σήμερα θεωρούμε μακάβρια την φωτογραφική αποτύπωση του οικείου νεκρού, όμως για περισσότερο από ένα αιώνα όσοι είχαν τα μέσα να πληρώσουν τον φωτογράφο διάλεγαν να κρατήσουν μία τελευταία εικόνα του αγαπημένου προσώπου που έχασαν. 

 Όπως γράφει και η Ελιάνα Χουρμουζιάδου στο εισαγωγικό κείμενό της με τίτλο "Φωτογραφίζοντας τους νεκρούς από τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας":

...οι φωτογραφίες αυτές ήταν συχνά οι μοναδικές απεικονίσεις του νεκρού που θα έμεναν στους οικείους του, αφού εκείνη την εποχή οι άνθρωποι φωτογραφίζονταν σε ευάριθμες και ειδικές περιπτώσεις.

απόσπασμα δίστηλης νεκρολογίας του νεαρού Παύλου Τομπάζη δημοσιευμένη στην εφημερίδα Ακρόπολη τον Ιανουάριο 1885 στην οποία γίνεται αναφορά στη φωτογράφιση του παιδιού.

Στο 7ο βιβλίο της σειράς ΑΦΕΛΙΑ επιλέξαμε να παρουσιάσουμε τα νεκρικά πορτραίτα της συλλογής του Φωτογραφικού Αρχείου. Η απόφαση ήταν δύσκολη, βασίσθηκε όμως στο γεγονός ότι το φωτογραφικό αυτό είδος κατέχει σημαντική θέση τόσο στην ιστορία της Φωτογραφίας όσο και στην κοινωνική ανθρωπολογία. Η ερμηνεία αυτών των εικόνων, ξένων προς εμάς σήμερα, απαιτεί να ανατρέξουμε σε έθιμα και κοινωνικούς κώδικες του παρελθόντος.   
Γράφει η Ελιάνα Χουρμουζιάδου:

Στις φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί σε κηδείες συχνά ο νεκρός διακρίνεται ελάχιστα, καταγράφεται όμως εναργώς η κοινωνική διάσταση της απώλειάς του και αναδεικνύεται η θέση του ( και η θέση της οικογένειάς του) μέσα στην κοινότητα, καθώς και η συμμετοχή της ίδιας της κοινότητας στο πένθος. 

Στις σελίδες του βιβλίου συνυπάρχουν φωτογραφίες γνωστών, δημόσιων προσώπων, όπως οι νεκροί των βασιλέων Όθωνα και Κωνσταντίνου Α' ή του πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιου Μεταξάκη, με πορτρέτα αγνώστων των οποίων η ταύτιση δε στάθηκε δυνατή.

Νεκρικό πορτρέτο του Κωνσταντίνου Α' ο οποίος απεβίωσε στο Παλέρμο της Ιταλίας, στις 11 Ιανουαρίου 1923. Ο νεκρός κρατά σταυρό και είναι σκεπασμένος με την ελληνική σημαία.

Γνωστός φωτογράφος-πορτρετίστας της Αθήνας και της Πάτρας ο Νικόλαος Μπίρκος έκανε το νεκρικό πορτρέτο του άγνωστου άνδρα. Η λήψη έγινε στο σπίτι του νεκρού περί το 1900. 

Στην περίπτωση που δεν υπήρχε η δυνατότητα φωτογράφισης του νεκρού όπως συνέβαινε αν ο άνθρωπος είχε σκοτωθεί στο πεδίο της μάχης, η οικογένεια έδινε στον φωτογράφο μία φωτογραφία και εκείνος την πλαισίωνε με άνθη και στεφάνια χρησιμοποιώντας τεχνικές φωτογραφικού κολάζ. Έτσι υποδηλώνονταν η απώλεια.

Κατά την προετοιμασία του βιβλίου, μας απασχόλησε το ερώτημα εάν θα περιλαμβάναμε και αυτόν τον τύπο πορτρέτων στην έκδοση, όμως τελικά αποφασίσαμε ότι συνιστά ένα ιδιαίτερο είδος και δεν συμπεριλήφθηκαν. Παραθέτουμε εδώ κάποιες από αυτές τις εικόνες οι οποίες κατά μία έννοια συνιστούν επίσης ένα τελευταίο πορτρέτο.

  

Δημήτρης Παπαντωνίου, δικηγόρος από τον Πόρο, έπεσε στη μάχη Προφήτη Ηλία στην Ήπειρο κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Εικόνα δημοσιευμένη στο περιοδικό Ελλάς, Δεκ. 1912

Στον σύνδεσμο, το δελτίο τύπου της έκδοσης ΑΦΕΛΙΑ 7.

Λίγους μήνες μετά την έκδοση του "τελευταίου πορτρέτου" ο Ηλίας Μαγκλίνης έριξε μια στοχαστική ματιά στο βιβλίο και έδωσε ένα συγκινητικό κείμενο στη στήλη του στην εφημερίδα  ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.


Βασιλική Αθ. Χατζηγεωργίου

Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ