Είμαστε στα 1643 και ο Ρομπέρτο, ο ήρωας του μυθιστορήματος του Ουμπέρτο Έκο με τίτλο Το νησί της προηγούμενης ημέρας, βρίσκεται ολομόναχος σ'ένα εγκαταλειμμένο καράβι κάπου στον Ειρηνικό ωκεανό. Το πλοίο είναι αγκυροβολημένο κοντά στις ακτές ενός άγνωστου νησιού το οποίο, όμως, ο Ρομπέρτο δεν μπορεί να προσεγγίσει γιατί δεν ξέρει να κολυμπά. Με τον γλαφυρό και δαιδαλώδη τρόπο του ο Έκο υφαίνει το παρόν με το παρελθόν και οι δυο βασικές ιστορίες που διατρέχουν παράλληλα τον κορμό του βιβλίου, αυτή του απρόσιτου νησιού κι εκείνη της απρόσιτης αγαπημένης του Ρομπέρτο, συνενώνονται τελικά σε μια εικόνα. Υπάρχει όμως ένα ερώτημα που απασχολεί τον αναγνώστη από την πρώτη σελίδα για ν' απαντηθεί κάπου στη μέση της ιστορίας: αλήθεια, τι γυρεύει ένας ιταλός ευγενής στην άλλη - και άγνωστη - άκρη του κόσμου;
Η απάντηση ξεπηδά από μια παραφυάδα της πλοκής και σχετίζεται με την ανακάλυψη του τρόπου υπολογισμού του γεωγραφικού μήκους, δηλαδή, πόσο ανατολικά ή δυτικά βρίσκεται κάτι σε σχέση με τον πρώτο μεσημβρινό ο οποίος κατά σύμβαση διέρχεται από το Γκρήνουιτς. Σημειώσατε ότι τρόποι υπολογισμού του γεωγραφικού πλάτους ήταν γνωστοί ήδη από την αρχαιότητα και η χρήση του αστρολάβου για τον σχετικά ακριβή προσδιορισμό του πλάτους ήταν την εποχή που εξετάζουμε διαδεδομένη. Ένας ναυτικός μπορούσε να βρει τη θέση του σε σχέση με τον Ισημερινό (πόσο βόρεια ή νότια) αλλά δεν γνώριζε ποτέ την ακριβή του θέση σε σχέση με το Γκρήνουιτς. Είναι παροιμιώδης η ιστορία του Ισπανού θαλασσοπόρου που "ανακάλυψε" κάποια νησιά στον Ειρηνικό, φόρτωσε το πλοίο του με εξωτικά δείγματα χλωρίδας και πανίδας, πολύτιμα μέταλλα και λίθους για να τα προσφέρει στον βασιλιά της Ισπανίας, και μετά προσπάθησε άλλες τέσσερις φορές να τα ξαναβρεί χωρίς επιτυχία.
Το πλαίσιο, λοιπόν, της ιστορίας είναι ο δριμύς πόλεμος υπεροχής μεταξύ των υπερδυνάμεων της εποχής (Γαλλία, Ισπανία, Ολλανδία). Εκείνος που θα καταφέρει να υπολογίσει το γεωγραφικό μήκος θα γίνει κύριος του κόσμου. Ο Ρομπέρτο είναι μυστικός απεσταλμένος του καρδινάλιου Μαζαρίνου ο οποίος κρατά το πηδάλιο της Γαλλίας και φιλοδοξεί να την κάνει θαλασσοκράτειρα.
Η εισαγωγή αυτή είχε σκοπό να υπογραμμίσει κάποιες πτυχές της ανθρώπινης ιστορίας που συνηθίζουμε να προσπερνάμε, γαλουχημένοι καθώς είμαστε με πιο φιλόδοξες διακρατικές αναμετρήσεις όπως για παράδειγμα τον Πόλεμο των Άστρων. Κι όμως, η γνωριμία με τη Γη ήταν επίπονη και μακραίωνη και στηρίχτηκε στη μελέτη των ουράνιων σωμάτων. Για να καταλάβουμε το σπίτι μας, στραφήκαμε στ' άστρα.
 |
| Εικονογράφηση από το έργο του Ιουλίου Βερν Από τη Γη στη Σελήνη που εκδόθηκε το 1865. |
Ένα από τα χρησιμότερα εργαλεία ναυσιπλοΐας, ο χάρτης - πορτολάνος ή υδρογραφικός - σχεδιάστηκε από επιστήμονες που μελέτησαν μεταξύ άλλων τις εκλείψεις των δορυφόρων του Δία (έτσι υπολογίστηκε το γεωγραφικό μήκος πριν την ανακάλυψη του ναυτικού χρονομέτρου στα 1716) και τη θέση των άστρων στον νυχτερινό ουρανό. Από την άλλη, οι χάρτες είναι μέσο αποτύπωσης και κτήσης (γνωσιακής και κυριολεκτικής) της γης και δεν είναι τυχαίο ότι ο Κολμπέρ, υπουργός ναυτιλίας και αποικιών του Λουδοβίκου ΙΔ', συνέστησε στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα την πρώτη Υδρογραφική Υπηρεσία του Ναυτικού της Γαλλίας. Ανάλογο έργο ανέλαβε η Υδρογραφική Υπηρεσία του Βρετανικού Ναυαρχείου, παράγοντας χάρτες που αποτυπώνουν με μεγάλη ακρίβεια τις ακτές και τα βάθη, διασφαλίζοντας την ασφαλή προσέγγιση των πλοίων. Παράδειγμα, ο χάρτης της Καρπάθου και της Κάσσου, έκδοσης του Βρετανικού Ναυαρχείου.
 |
| The Islands of Scarpanto and Casso από τη σειρά Mediterranean Archipelago της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Βρετανικού Ναυαρχείου. Αρχικές βυθομετρήσεις (σε οργιές) έγιναν μεταξύ 1850-1859. Πρώτη έκδοση το 1861 και διορθώσεις τον Ιούνιο του 1872 και τον Φεβρουάριο του 1882. Συλλογή Χαρτών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. |
Ένθετος στο χάρτη ο φυσικός λιμένας Τρίστομο. Ο χαρτογράφος ενημερώνει τον χρήστη ότι από τα τρία περάσματα μόνο το ένα είναι αρκετά βαθύ και ασφαλές (true passage) και σημειώνει τη θέση του στην κάτοψη και στην όψη. Δίνει, ακόμη, πληροφορίες για την θέση των πηγών με πόσιμο νερό και αδρά αποτυπώνει το ανάγλυφο.
 |
| Λεπτομέρεια του προηγούμενου χάρτη. Συλλογή Χαρτών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. |
 |
| Τα τρία περάσματα όπως φαίνονται στην άποψη από τη θάλασσα. Το ασφαλές πέρασμα (true passage) είναι το πρώτο από δεξιά. |
Η απεικόνιση του ανάγλυφου των ακτών από τη θάλασσα είναι κοινό στοιχείο στους υδρογραφικούς χάρτες και βοηθά, προφανώς, εκείνους που προσεγγίζουν για πρώτη φορά. Θυμίζει, επίσης, τις χαρακτικές απεικονίσεις στα βιβλία του Ιούλιου Βερν, του επίμονου ονειροπόλου που εξερεύνησε με τη φαντασία του - πριν τα βαθυσκάφη και τα διαστημόπλοια - τους ωκεανούς και τους αιθέρες.
 |
| Εικονογράφηση από το βιβλίο του Ιούλιου Βερν Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα. Υποβρύχια κηδεία μέλους του πληρώματος του Ναυτίλου. (Ο τίτλος δεν αναφέρεται σε βάθος. Εννοεί ότι κάλυψαν απόσταση 20.000 λευγών με τον Ναυτίλο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας - πάλι το μήκος). Το βιβλίο εκδόθηκε σε σειριακή μορφή από το 1869 μέχρι το 1870, κρατώντας τους αναγνώστες με κομμένη την ανάσα. |
 |
| Ο πλοίαρχος Νέμο (λατινικά για το "Κανένας") με τον αστρολάβο - συνειρμικά στο νου μας έρχεται βέβαια ο Οδυσσέας. Εικονογράφηση από το 20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα. Ο πλοίαρχος Νέμο είναι ένας σκιώδης εκδικητής-αντιήρωας που κρατά το κλειδί για τα μυστικά του υποθαλάσσιου σύμπαντος. Ο Οδυσσέας, πάλι, βολοδέρνει σ' όλη τη Μεσόγειο. |
 |
| Δύτης της ρωσικής κανονιέρας Κουμπάνετς ετοιμάζεται για κατάδυση. Φωτογραφία του αξιωματικού του Βασιλικού Ναυτικού, Νικολάου Μακκά, 1902-1903. Αρχείο Νικολάου Μακκά, Φ.Α. ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. |
 |
| Ανάδυση του Ρώσου δύτη, 1902-1903. Νικόλαος Μακκάς, αρχείο Νικολάου Μακκά, Φ.Α. ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. |
Και μιας και χαρτογραφήθηκαν οι ακτές και ο βυθός, ο ανταγωνισμός για την κατάκτηση νέων οριζόντων και την ανακάλυψη νέων ορίων και προκλήσεων (όπως θα θυμούνται οι θεατές του Star Trek) μετατοπίστηκε στο διάστημα. Παραθέτουμε κάποιες εικόνες διαστημικών αποστολών και από την πρώτη επανδρωμένη αποστολή στο φεγγάρι και την προσελήνωση, το 1969. Πρόκειται για έγχρωμα slides (διαφάνειες) του εμπορίου που, υποθέτουμε, σκοπό είχαν να φτάσει η τεράστια επιτυχία των Ηνωμένων Πολιτειών στην κούρσα του διαστήματος σε κάθε σπίτι. Αποτελούν τμήμα του αρχείου του ερασιτέχνη φωτογράφου Χρήστου Ευελπίδη και αγοράστηκαν σε κάποιο από τα ταξίδια του στις ΗΠΑ.
 |
| Ο αστροναύτης Edward White "κολυμπά" στο διάστημα. Αποστολή Gemini 4, 1965. |
 |
| Επάνω: επανδρωμένη αποστολή Gemini 10 (1966) με πλήρωμα τους John M. Young και Michael Collins. Συμπλήρωσε 43 περιστροφές γύρω από τη Γη σε 2 ημέρες, 22 ώρες, 46 λεπτά και 39 δεύτερα. Κάτω: επανδρωμένη αποστολή Gemini 7 (1965) με πλήρωμα τους Frank F. Borman II και James A. Lovell Jr. έκανε 206 περιστροφές γύρω από τη Γη. |
 |
| Το πλήρωμα του Apollo 11, της πρώτης προσελήνωσης. Από αριστερά: Neil Armstrong, Michael Collins, Buzz Aldrin, 1η Μαΐου 1969. |
 |
| Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ρίτσαρντ Νίξον, με τα μέλη της αποστολής. |
 |
| Ο Buzz Aldrin στη Σελήνη, τη φωτογραφία τραβά ο Neil Armstrong ο οποίος αντανακλάται στην καλύπτρα του σκάφανδρου. |
 |
| Ο Buzz Aldrin στη Σελήνη, τοποθετεί επιστημονικά όργανα. |
Από τις θάλασσες της Γης, στις ξηρές θάλασσες της Σελήνης, και κλείνουμε με ένα σχέδιο ενός άλλου οραματιστή της κατάκτησης του διαστήματος, του Ζωρζ Μελιές. Εδώ οι κοσμοναύτες επιστρατεύουν αμέσως το τηλεσκόπιό τους για να μελετήσουν το μακρινό αστρικό σώμα, τη Γη.
Μάλλον τα κοντινά μας - πράγματα και ανθρώπους - τα βλέπουμε καλύτερα (ή και μόνο) από απόσταση.
Με ευχές για καλό φθινόπωρο,
Ματθίλδη Πυρλή
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Συλλογή Χαρτών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Συλλογή Χαρτών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
